Хаім Суцін. Калмык і Пушкін

У Руала Дала ёсьць дзіўнае апавяданьне пад назваю “Скура”.

Сюжэт яго досыць просты: стары жабрак на імя Дрыялі ідзе па адным з парыскіх бульвараў і раптам бачыць у вітрыне шыкоўнай галерэі цьмяна знаёмую яму карціну. Высьвятляецца, што яе напісаў колішні прыяцель Дрыялі, бедны, нікому не патрэбны мастак, зь якім яны трыццаць гадоў таму любілі пагаварыць і выпіць віна. Цяпер карціны гэтага мастака прадаюцца за шалёныя грошы, а сам мастак ня так даўно памёр.

Дрыялі ўваходзіць у галерэю і прызнаецца, што таксама мае ягоную карціну – у сябе на сьпіне. Рэч у тым, што калісьці Дрыялі, які зарабляў на хлеб татуяваньнем, вырашыў займець на сьпіне жончын партрэт, і прапанаваў узяцца за працу таму самаму мастаку. Маляваць трэ было ня пэндзлем, а адмысловай машынкай. Мастак пагадзіўся. І вось цяпер Дрыялі мае на сваёй сьпіне шэдэўр…

Сканчаецца апавяданьне жудасна. Стары Дрыялі сыходзіць з галерэі зь незнаёмцам, які паабяцаў яму, што Дрыялі будзе жыць у шыкоўным гатэлі “Брыстоль” ў Каннах, смачна есьці, піць дарагія кактэйлі, а за гэта ўсяго толькі і патрабуецца, што паказваць сваю сьпіну заможным гасьцям. Дрыялі бясьследна зьнікае – бо ніякага гатэля “Брыстоль” у Каннах няма. А неўзабаве ў Буэнас-Айрэсе выстаўляецца новая, датуль ня бачаная нікім карціна знакамітага мастака ў раскошнай раме… Усё тут – выдумка, апрача адной дэталі. Мастака, апісанага ў апавяданьні Дала, звалі Хаім Суцін. А калі так, то ўжо няважна, выдумка гэта або не. У апавяданьні Дрыялі ўспамінае іхны даўні дыялёг:

“Вы расеец?”
“Так”.
“Адкуль родам?”

“Зь Менску… Зь мястэчка недалёка ад яго… Сьмілавічы… Каля дванаццаці міляў ад Менску”.

“Сьмілавічы! – ускрыкнуў Дрыялі, кідаючыся да хлопца з абдымкамі. – Ды я хадзіў туды пехатою, калі быў яшчэ мальцом. Ведаеце, вы не падобныя да заходняга расейца. Вы падобныя да татарына або калмыка. Вы сапраўды выліты калмык!”

Хто-ніхто сапраўды так і называў Суціна ў Парыжы: непрыгожы маленькі калмык. Сарамлівы ў побытавым жыцьці, поўны жаху перад чалавечай камунікацыяй, ня здольны зьвязна і правільна гаварыць ні па-француску, ні па-расейску, ні на ідыш, падчас працы ён ператвараўся ва ўладара сусьвету, якому падпарадкаваныя ўсе мовы і ўсе фарбы. Ён ніколі не рыхтаваўся да працы, не рабіў накідаўі папярэдніх малюнкаў. Адразу ж – палатно і колер.

А ягоным улюбёным колерам быў чырвоны.

Згодна зь легендай, аднойчы Мадыльяні не стрымаўся і крыкнуў, пабачыўшы, як працуе Суцін. Ён прывёў кагосьці ў майстэрню Суціна, пазнаёміць з геніем – “маленькі калмык” нерухома стаяў перад палатном, ашалелы, нетутэйшы, з галодным агнём у вачах. А потым імкліва зрабіў два мазкі чырвоным па пустой паверхні – падалося, што на палатно пырснула кроў. Вось тады Мадыльяні і ня змог стрымаць крыку.

Кроў была суцінскай стыхіяй. Кроў і крыкі. У кожнага свой Суцін – калі я гляджу на ягоныя карціны, хочацца заціснуць вушы. Бо паўсюль, нават на пэйзажах, стаіць немы крык, запісаны фарбамі, як нотамі. Крык ветру, крык скрыўленай формы, крык пад сьцятымі вуснамі яго пэрсанажаў. Крык усьмешак і крык плоці. Ён любіў плоць: вывернутыя целы ягоных мёртвых жывёлаў – гэта таксама крыкі, прапушчаныя праз чалавека і выкладзеныя на палатно. Фарш – і раты, поўныя фаршу. Як і пра кожнага творцу, які пры жыцьці рэдка раскрываў рот, пра Суціна існуе процьма легендаў. І гэта таксама гісторыі навыварат, абсурдныя і трагічныя, якія, тым ня меней, гналі свайго пэрсанажа па сьвеце ўсё далей і далей, усё бліжэй да канца гэтай ноты вечнага крыку.

Яшчэ хлапчуком, вучачыся ў Менску, ён намаляваў сьмілавіцкага рабіна – насуперак рэлігійным законам, якія забараняюць маляваць усё, што мае душу. То бок “ніякіх чалавечкаў”! За гэты малюнак сын рабіна зьбіў Хаіма да паўсьмерці. Суд пастанавіў заплаціць зьбітаму дваццаць пяць рублёў штрафу. На гэтыя грошы Хаім паехаў вучыцца ў Віленскую мастацкую школу. Але яму заўжды хацелася большага – і ён выправіўся ў Парыж, як і дзясяткі іншых яўрэйскіх маладзёнаў. Яны ехалі туды па пацалункі лёсу – іх чакалі пацукі і сьлёзы. Камусьці пашанцавала больш, камусьці менш, і нават будучае не расставіла ўсё па сваіх месцах.

Эрэнбург згадвае, якім ён пабачыў Суціна ў парыскай кавярні “Ратонда”: мастак сядзеў у самым цёмным куце і ў яго былі вочы зацкаванага зьвера. “Напэўна, ад голаду”, -- спакойна дадае Эрэнбург. Ежа прыніжае мастака. Неабходнасьць слухацца свой страўнік забірае свабоду, страўнік – самы строгі крытык і галерыст, які ў самы неспрыяльны момант любіць нагадваць пра адвечны выбар творцы: зьесьці або напісаць. У выпадку Суціна ён набываў новае, літаральнае і злавеснае ў сваёй літаральнасьці значэньне.

Яшчэ адна легенда: перад сьмяротна галодным Суціным ляжыць тлусты селядзец. Некалькі хвілінаў адбываецца вар’яцкая ўнутраная барацьба: намаляваць нацюрморт або насыціцца. Мастацтва перамагае: Суцін малюе, некалькі гадзін, зацята, і натура ляжыць перад ім, пабліскваючы тлушчам і потам, селядзец, як натуршчыца ў сьпякотны дзень. І толькі скончыўшы карціну, адурэлы ад голаду мастак накідваецца на селядзец. Так і бачыш, як ён зьядае яго цалкам, з косткамі, талеркаю, відэльцам. Чамусьці верыцца, што ён мог. У сьвеце Суціна магчымае ўсё.

Нейкім выклікам ня толькі дэманам мастацтва, але і дэманам ежы падаецца ягоная звычка прыносіць у падвал, які ён здымаў у галодныя дваццатыя, забітых курэй і качак, і падвешваць іх да столі, узіраючыся ў мёртвых птушак і пішучы іх дні напралёт. З суцінскага падвала сьмярдзела. Ад яго самога сьмярдзела – гразьзю, голадам і геніяльнасьцю.

Тут пануе толькі крык, плоць і вецер. Вецер зрывае зь людзей адзеньне, як скуру, як старыя абвесткі са слупоў. Нябачны вецер, якому няма моцы супраціўляцца. Нейкі пякельны вецер, перад якім усе роўныя: парыскія дамы, дрэвы, далягляды, людзі, твары, усьмешкі. І маленькі непрыгожы калмык, які ня ўмее абыходзіцца ні зь людзьмі, ні з грашыма, ні з уласным жыцьцём. А грошы часам абрыналіся на яго, як дождж, і гэтаксама хутка зьнікалі, як высахлыя кроплі.

Ён купляў свае ўласныя працы, каб іх зьнішчыць. Адзін са знаёмых Суціна ўспамінае ягоную кватэру – тады ў мастака вадзіліся франкі, і ён здымаў прыстойнае жытло, часта яго мяняючы, быццам бег ад кагосьці:

“Дзьверы разнасьцежаныя. У першым пакоі на падлозе валяецца адчынены чамадан і куча бруднай бялізны. У другім – цудоўны стол з чорнага дрэва, на якім тры ўспоратыя бляшанкі ад кансэрваў. У трэцім шыкоўны ложак з бруднай-бруднай карункавай бялізнай. На ім сьпіць Суцін пад рванай атласнай коўдрай. На падлозе газэты, на якіх разасланыя яго касьцюмы…”

З гледзішча грамадзтва, ён ня ўмеў нічога. Калі адзін калекцыянэр купіў у яго кучу карцін і пасяліў у сучаснай кватэры ў цэнтры Парыжу, Суцін так і не зразумеў, як карыстацца тэлефонам і абагравальнікам вады. Кожная праца, на якую ён наймаўся, сканчалася або ягоным хуткім сыходам, або яшчэ больш хуткім звальненьнем. Усё, што ён мог – гэта пісаць і чытаць свайго любімага паэта.

А любімым паэтам Суціна быў А.С. Пушкін. Якога хоцькі-няхоцькі трэба прызнаць прарокам. Бо некалі ён напісаў, што “друг степей калмык” абавязкова яго, Пушкіна, у будучым ацэніць і прызнае. Як на ваду глядзеў. Без свайго Пушкіна “ маленькі калмык” Суцін жыць ня мог.

Расейцы любяць казаць пра Пушкіна, што гэта, маўляў, іхнае ўсё. Чым быў Пушкін для галоднага яўрэйскага мастака са Сьмілавічаў, які сядзеў пад сваімі дохлымі курамі ў парыскім падвале? Магчыма, нечым іншым, чым усё – не абсалютам, але адзіным суразмоўцам. Суцін чытаў Пушкіна ўголас, і выпадковыя прыяцелі дзівіліся: калмык умее гаварыць! Ды як – пявуча, жарсна і як па-пісанаму. Суцін чытаў Пушкіна з толькі яму ўласьцівым акцэнтам: яўрэйская інтанацыя, беларускае вымаўленьне і польскія націскі. Такога Пушкіна больш ніколі не было і ня будзе. А вы кажаце: вашае ўсё… Ягонае – у гэта яшчэ можна паверыць. Ці можа нацыя прысабечыць творцу?

“Знаюшчые” людзі часам паўтараюць за старажытнымі рымлянамі: “caelum, non animum, mutant, qui trans mare currunt“. Маўляў, неба, а не душу, мяняюць тыя, хто выпраўляюцца за мора. Мора тут, вядома, плешча ўмоўнае – маецца на ўвазе любая эміграцыя: за сямю гарамі, за сямю марамі… У выпадку Суціна цікава, што ён, у адрозьненьне, скажам, ад Шагала і ад многіх іншых, ніколі не вяртаўся ў сваіх карцінах да родных Сьмілавічаў. У чым была прычына: у нянавісьці да месца, дзе гэты “шчасьлівы”, як ён сам сябе называў, чалавек быў насамрэч няшчасны – або памяць ня мела для Суціна значэньня, ён жа і карціны пісаў з ходу, па азарэньні, без падрыхтоўкі, жыў заўжды цяпер, зараз, у гэты момант, пакуль яшчэ пахне жыцьцём плоць, пакуль стаіць над зямлёй крык і пакуль рве ўсё навокал злы суцінскі вецер?

Калі народ разабраўся, што да чаго, расклаў гісторыю па палічках, суаднёс усё з гадзіньнікам і календаром, Суціна пачалі называць прадвесьнікам катастрофы, а ягоную творчасьць – апакаліптычнай. Мала хто задумаўся пра тое, што суцінская чырвань і ягоны боль мог ісьці знутры, ад кветкі, якая жыла ў ім, як ненапісаная карціна, і мучыла да канца дзён. У Парыжы жыў сьмілавіцкі “калмык” Суцін. У Суціна была язва. У язвы быў час. У чалавецтва яго не было. А Пікасо быў майстар на ўсе рукі – як кажуць у Беларусі, і кравец, і шавец, і на дудзе ігрэц. Вось і апошняя з патрэбных легендаў. Труну для Суціна зрабіў Пікасо. Маленькую труну, у якую магло б зьмясьціцца дзіця.

Альгерд Бахарэвіч

1. Жарэс Алфёраў. Як завяшчаў Вялікі Хтосьці
2. Айзэк Азімаў. Адвакат чалавецтва
3. Надзя Хадасевіч-Лежэ. Чырвоная Джаконда
4. Марк Шагал. «Я нарадзіўся мёртвым ...»
5. Кірк Дуглас. «Во амэрыканцы даюць…»
6. Вэрнан Дзюк. Таварыства забытай музыкі
7. Гарысан Форд. Жыціе Індыяны Джонса
8. Рамэн Гары. Рукапісы, якія гараць
9. Ежы Гедройць. Пан Рэдактар
10. Уэйн Грэцкі. Геній нумар 99
11. Скарлет Ёхансан. Цемра на продаж
12. Рышард Капусьцінскі. Куды ўпадае рака Піна
13. Лары Кінг. Кароль і блазан
14. Барыс Кіт. Выпадак і выбар
15. Ніколь Краўс. Прыдуманыя сьляды
16. Сайман Кузьнец. Седзячы на крывой
17. Ральф Лярэн. Гулец у пола
18. Луіс Барт Маер. Пакуль рычыць леў
19. Валерыя Навадворская. Так гартавалася сталь
20. Гўінэт Пэлтроў. Яўрэйская прынцэса
21. Шымон Пэрэс. Вайна, мір і іншыя вершы
22. Шон Пэн. Салодкі і брыдкі
23. Мая Плісецкая. Карма Кармэн, або танец непакоры
24. Давід Сарнофф. TV EYE
25. Ігар Стравінскі. Вясна не для ўсіх
26. Павел Сухі. Неба ў тваёй галаве