9. Ежы Гедройць. Пан Рэдактар

Ня так даўно адзін расейскі журналіст пабываў праездам у беларускай сталіцы, пашпацыраваў па цэнтры горада і выказаў свае ўражаньні ёміста і ляканічна: Менск – гэта эўрапейскі Пхэньян.

Вядома, кожны горад можна назваць Пхэньянам, калі ты не знайшоў у ім таго, чаго шукаў: вайфаю, каханьня, улюбёнай кухні… У кожнага свае ўяўленьні пра ўтульнасьць: камусьці добра дыхаецца ў Садоме, на якім-небудзь Садовым Кальцы, а камусьці ў Гаморы на вуліцы Гамарніка, і выбар залежыць толькі ад наяўнасьці танных білетаў. Хай сабе Пхэньян – затое эўрапейскі, і гэтага ніхто не аспрэчыць. Урэшце, такія азначэньні толькі прымушаюць яшчэ раз задумацца, як зьмяніўся Менск за апошнія сто гадоў.

У 1906, калі тут у сям’і палякаў Ігнацыя Гедройця і Францішкі Стажыцкай нарадзіўся сын Ежы, гэты горад нікому б і ў галаву не прыйшло назваць ня толькі Пхэньянам, але і проста сталіцай. Бацька Ежы паходзіў са старажытнага ліцьвінскага роду. Ліцьвінства – дзіўная рэч, цяпер усе пра яго кажуць, але ніхто ня можа ясна патлумачыць, што гэта такое. Відавочна адно: ужо ад нараджэньня было ясна, што ні польскае, ні літоўскае, ні беларускае, ні ўкраінскае, ні расейскае Ежы Гедройцю ніколі чужым ня будзе. Занадта шмат сплялося ў гісторыі гэтага краю і гэтай сям’і, каб можна было праігнараваць такі складаны вузел і зрабіць выгляд, што ўсё проста, як “Жыве Беларусь”.

Ежы хрысьцілі ў касьцёле на Залатой Горцы. Цяпер там зусім недалёка месьціцца Беларускі ПЭН-Цэнтр, адзін з заснавальнікаў прэміі Ежы Гедройця за найлепшыя кнігі прозы, напісаныя па-беларуску. На другім канцы горада, сярод голых, як на пачатку ўсіх часоў, краявідаў і бадзёрых новабудаў – вуліца Ежы Гедройця. Збольшага гэта ўсё, што ведаюць пра яго ў родным горадзе: вуліца ў далёкім мікрараёне і літаратурная прэмія ў 10000 эўрапейскіх вонаў. Тое, што Ежы Гедройць пражыў у гэтым горадзе першыя дзесяць гадоў жыцьця, пайшоў у гімназію, пазнаёміўся з прафэсарам Масоніюсам, першым інтэлектуалам у сваім жыцьці і першым вялікім настаўнікам, нам ведаць не абавязкова. У 1916 Ежы Гедройць зьехаў зь Менску ў Маскву працягваць вучобу, адтуль у Варшаву, ва ўжо незалежную Польшчу, а потым была вайна, выгнаньне, дыпляматычная праца, эміграцыя, войска Андэрса – больш ў родны горад ён ужо не вяртаўся. Але запомніў усё: яшчэ не ўтаймаваную Сьвіслач, Верхні горад, мешаніну гаворак, цішу і правінцыйны дух, якім ва ўсе часы жывілася Эўропа.

Дый ці магчымае наогул вяртаньне? Або важны нейкі іншы рух, іншы напрамак?

Ягонае жыцьцё выразна падзяляецца на дзьве часткі: да “Культуры” і з “Культурай”. Так называўся часопіс, заснаваны ім у 1947 у Парыжы – часопіс, які зьмяніў Усходнюю Эўропу і разьвязаў шмат якія яе вузлы, а якія не разьвязаў, дык патлумачыў. Так Ежы Гедройць і увайшоў у гісторыю. Як пан Рэдактар. Рэдактар “Культуры”.

Над назваю доўга думаць не давялося, на вокладцы мусіла стаяць слова, якое аб’ядноўвала б разьяднаную Эўропу і давала б Польшчы моц і права ня выпасьці зь яе зруйнаванай, але ўсё яшчэ жывой прасторы. Яны – Гедройць і ягоныя паплечнікі – думалі пра культуру. Яны былі інтэлектуалы, якіх заўжды і паўсюль абвінавачваюць у тым, што яны далёкія ад народу. Часопіс выдаваўся ў Парыжы, у Польшчы распаўсюджваўся нелегальна, наклад ніколі не перавышаў сямі тысяч асобнікаў – але выхаваў некалькі пакаленьняў палякаў і спрычыніўся да такіх зьменаў, пра якія Беларусь дагэтуль можа толькі марыць.

Сем тысяч асобнікаў, і тое не заўжды. Гэта да пытаньня пра “сьмеху вартыя” наклады, якім у Беларусі цяпер любяць пужаць тых, хто, як і ў свой час Гедройць, спрабуе думаць пра нейкую там культуру… Галоўнае – не наклад, а тое, каб тэксты траплялі ў патрэбныя рукі, на правільныя вочы, і казалі пра сапраўды важнае і актуальнае. Пра сваё – і пра чужое, якое можа зрабіцца сваім. Культура чужой не бывае. Магчыма, часопіс з назвай “Каўбаса” меў бы наклад у тысячу разоў вышэйшы – але каўбаса ня ведае сумневу. А культура на ім стаіць. А яшчэ каўбаса, alas, сканчаецца. У адрозьненьне ад культуры, якую шмат хто спрабаваў прыкончыць, ды падавіўся і памёр.

Запавет інтэлектуала – сумнявацца і даваць сумніўцам слова – Гедройць як рэдактар “Культуры” выконваў строга і іншым забараняў парушаць. На старонках “Культуры” друкаваліся ўсе, каму было што сказаць, хай іхнае меркаваньне карэнным чынам адрозьнівалася ад думак пана Рэдактара. “Культура” Гедройця была, бадай, першым выданьнем, на старонках якога прагучала крамольная, невыносная для польскага нацыяналізму ідэя: Львоў і Вільню давядзецца аддаць, яны будуць належаць украінцам і літоўцам, бо “украінцы ніколі не перастануць лічыць Львоў сваім, як і літоўцы Вільню”. Аддаць у імя чаго? У імя Польшчы і ў імя культуры. Нехта з польскіх інтэлектуалаў сказаў неяк, што бяда расейцаў у тым, што яны не паслухалі сваіх пісьменьнікаў, а бяда палякаў у тым, што яны сваіх – паслухалі. Ежы Гедройць быў нязручным пэрсанажам для ўсіх, і ў першую чаргу для польскага нацыяналізму – нязручным і ў той самы час безь яго той нацыяналізм наўрад ці ацалеў бы. Такая вось чыста ўсходнеэўрапейская гісторыя.

У Беларусі, пра існаваньне якой Гедройць ніколі не забываўся, апошнія дваццаць гадоў модна раздаваць розным заслужаным людзям тытулы прарокаў і апосталаў. Адзін – апостал праўды, другі – прарок нацыі, трэці апостал прарока, і гэтак далей. Прароцтвы збольшага ня спраўджваюцца, апостальскае служэньне апынаецца служэньнем культу, а не культуры, але гэта мала каго хвалюе: народ без прарокаў – як без каўбасы. Ежы Гедройця таксама называлі прарокам – слова, якое ён сам цярпець ня мог. Ён быў Рэдактар. І гэтай славы яму хапала.

Залічваць яго ў прарокі пачалі на мяжы васьмідзясятых і дзевяностых. Менавіта тады сьвет успомніў, што яшчэ неўзабаве пасьля вайны Гедройць з упэўненасьцю казаў, што празь некалькі дзесяцігодзьдзяў на тэрыторыях побач з Польшчай паўстануць незалежныя Літва, Беларусь і Украіна. І што да гэтага польскае грамадзтва і польская культура мусяць быць гатовыя. Ад гатовасьці прыняць новае для сябе сьветаўладкаваньне будзе шмат што залежыць у самой Польшчы, казаў ён. Калі ў Польшчы ня будзе інтэлектуальных элітаў, здольных разумець і прымаць новых (а насамрэч старых, адвечных) суседзяў – Польшча рызыкуе зноў не пасьпець за Эўропай. Выхаваць новыя эліты – у гэтым таксама была місія парыскай “Культуры”. У тым, што польскую сталіцу нікому ў галаву ня прыйдзе назваць Пхэньянам – вялікая заслуга пана Рэдактара.

Тыя, хто ведаў Гедройця, успамінаюць, што “Культура” трымалася на ім, у нейкім сэнсе ён быў дыктатар на гэтай абмежаванай часопіснай тэрыторыі. Сам ён пісаў мала – добры рэжысэр рэдка бывае добрым акторам, тлумачыў пан Рэдактар. “Культура” была для яго тэатрам. Тэатрам, які мусіць заставацца незалежным, што б ні было. Не прадавацца было ягоным прынцыпам; здаецца, у вачах Гедройця ён аднолькава дзейнічаў як для ягонага маленькага часопіса, так і для ўсёй Польшчы.

Калі ў яго прасілі апісаць штат рэдакцыі, Гедройць з задавальненьнем апісваў усіх сваіх супрацоўнікаў: “У рэдакцыю ўваходзяць рэдактар Ежы Гедройць, затым яшчэ адзін рэдактар, Гедройць Ежы, галоўны рэдактар, якога завуць Ежы Гедройць, і яшчэ некалькі супрацоўнікаў: Ежы, Гедройць і іншыя”.

Кола, якое аб’ядноўвалася вакол часопіса, называлі нечым сярэднім паміж кібуцам, кляштарам і фалянстэрам, і, як ні дзіўна, такі ня надта заходні падыход да працы даваў плён. Апрача ўласна “Культуры”, выдаваліся знакамітыя “Гістарычныя сшыткі”, спэцыяльныя нумары, у тым ліку – па-беларуску, кніжкі – у тым ліку “Доктар Жывага” Пастэрнака па-польску, накладам 15 тысяч асобнікаў, якіх хапіла, каб перакуліць традыцыйнае стаўленьне палякаў да расейцаў як да шавіністаў і акупантаў.

Дарэчы, пра расейцаў.

“Расейскае” пытаньне для Гедройця было ня менш важнае, чым “яўрэйскае”. Расейцы, звыклыя бачыць у паляках ня толькі ворагаў, але і калег па імпэрыялізьме, са зьдзіўленьнем адзначалі: Гедройць змагаўся з русафобіяй гэтаксама зацята, як і з антысэмітызмам. Паказаць палякам іншую Расею, краіну вялікай культуры, краіну, якая шукае дэмакратыі і ніяк ня можа знайсьці, краіну, якой Польшча проста абавязаная дапамагчы – вось пра што марыў пан Рэдактар.

І вось тут прарокам яго назваць цяжка. Усяго напрацаванага за паўстагодзьдзя ў Расеі не хапіла, каб спыніць Пуціна і яго рэжым. “Мы ня мусім выступаць за распад Расеі” – паўтараў ён. І вось Расея зноў пачала займацца любімым хобі: “пріростать землямі”. Можна толькі ўявіць сабе, як балюча яму было б глядзець на тое, што адбываецца сёньня ў Расеі, на распачатую Крамлём вайну ва Ўкраіне. Расея ня спраўдзіла Гедройцевых чаканьняў. А можа наадварот – спраўдзіла? Можа, усё было б яшчэ страшней – і з Расеі ня чулася б цяпер ніводнага прытомнага голасу?

Ісьціна, якую Гедройць даводзіў Эўропе: нельга ставіць знак роўнасьці паміж савецкім – і украінскім, беларускім, расейскім. Нельга ставіць знак роўнасьці паміж расейскім – і украінскім або беларускім. Здаецца, зь Беларусьсю яму заўжды было цяжэй за ўсё – імкненьне быць Паўночнай Карэяй, заблукалай паміж Польшчай і Расеяй, тут увесь час ня тое што не хавалі, але падкрэсьлівалі, ажно на дзяржаўным узроўні. І таму можна толькі зьдзіўляцца той моцы, зь якой Гедройць, мянчук бязь Менску, паляк, які большую частку жыцьця пражыў па-за Польшчай, верыў у нашую шэра-жоўтую, някідкую і непрыкметную краіну. Тут пра яго даведаліся і загаварылі – нясьмела, баючыся спужаць сваіх і чужых дэманаў – толькі ў канцы дзевяностых. Калі самому Гедройцю было ўжо больш за дзевяноста. Хаця час, пражыты панам Рэдактарам, варта было б вымяраць не ў гадах, а ў нумарах ягонага легендарнага часопіса – па ягонай сьмерці “Культура” перастала выходзіць, і гэта, мабыць, было слушнае рашэньне. Іх было шэсьцьсот трыццаць сем, гэтых нумароў, кніжак пра Польшчу і пра Эўропу. Нашу Эўропу.

Альгерд Бахарэвіч

1. Жарэс Алфёраў. Як завяшчаў Вялікі Хтосьці
2. Айзэк Азімаў. Адвакат чалавецтва
3. Надзя Хадасевіч-Лежэ. Чырвоная Джаконда
4. Марк Шагал. «Я нарадзіўся мёртвым ...»
5. Кірк Дуглас. «Во амэрыканцы даюць…»
6. Вэрнан Дзюк. Таварыства забытай музыкі
7. Гарысан Форд. Жыціе Індыяны Джонса
8. Рамэн Гары. Рукапісы, якія гараць