3. Надзя Хадасевіч-Лежэ. Чырвоная Джаконда

Пачаць хочацца з цытаты. Цытата цыбатая, але цыц. Гаворыць сама гераіня:

“Я ж – руская, а дакладней, беларуска…”

Гэта было яе жалезным аргумэнтам у спрэчках, яе выклікам грамадзтву, яе ўласнай магічнай формулай, яе апраўданьнем.

Яе, Надзі Хадасевіч-Лежэ, вядомай мастачкі, вучаніцы і жонкі самога Фэрнана Лежэ, улюбёнага францускага жывапісца савецкіх людзей. Таго самага Лежэ, чыя куртка была апетая ў прозе антысавецкім пісьменьнікам Сяргеем Даўлатавым. Ня кожную куртку апяваюць у літаратуры… І ня кожная француская мастачка скажа пра сябе, што яна -- “руская-а-дакладней-беларуска”.

Цяпер у Беларусі за такое сумнеўнае вызначэньне сваёй нацыянальнай ідэнтычнасьці можна і па галаве атрымаць ад калег-мастакоў – калі не ў літаральным, дык у супрэматычным, так бы мовіць, сэнсе. А можна і пахвальную грамату ад дзяржавы – бо гэтая дзяржава не стамляецца паўтараць, што “мы, беларусы, тыя самыя рускія, але са знакам якасьці”. Сутаргава пачынаеш шукаць у сабе і той знак, і тую рускасьць. Не знаходзіш. Не штампанулі. Напэўна, ты нейкі няправільны беларус. Бракаваны. Недакладна зроблены, неўдакладнены, няўлічаны экзэмпляр.

Але Надзя Лежэ памерла ў 1982, задоўга да таго, як беларуская дзяржава пачала размаўляць кепскімі афарызмамі. Ёй гэта было важна – каб слова “беларуска” гучала: у інтэрвію, кнігах, фільмах, на выставах. Што б яно, гэтае дзіўнае слова, ні значыла…

Яна, Надзя Лежэ, заўжды любіла дакладнасьць. Яшчэ ў дзяцінстве дакладна ведала, чаго хоча – паехаць у Парыж і пісаць там карціны. Банальна? Магчыма. Падумаеш, у Парыж… У Парыж усе хочуць, ды ня ўсім дадзена. Не, зусім не банальнае было гэтае Надзіна жаданьне – а амаль сюррэалістычнае і бясконца сьмелае, калі ўспомніць, што нарадзілася гэтае нахабнае дзяўчо ў вёсцы Асяцішчы пад Віцебскам. У самым пачатку стагодзьдзя, зусім блізка ад Марка Шагала (“Маркуша” – так яна будзе называць яго праз паўстагодзьдзя), які таксама думаў пра Парыж, але нікому ў гэтым пакуль што не прызнаваўся.

На ўсе Надзіны “парыскія” заявы маці рэагавала аднолькава: “Які Парыж? А бульбу хто капаць будзе? Дзе мы, а дзе тая Францыя! І думаць забудзь!” “Нерэальна…” – успамінала потым Надзя Лежэ. – “А я ўсё мару і мару. Іду па лесе, вочы долу, грыбы шукаю… капаю бульбу ў гародзе, лапату ў зямлю, лапату ў бок… па галаве сьпёка б’е, а мяне адно грызе: хачу быць мастаком – і ўсё тут!”

І ня дзесьці, не ў Віцебску, не ў Маскве, не ў Бэрліне – а менавіта ў Парыжы. І каб вучыцца ў самога Лежэ. Інакш і быць не магло. Ідэя фікс, выкапаная на бульбяніку.

Здаецца, для яе ўсё выглядала прыкладна так: калі я была маленькая, я была беларускай, а калі вырасла, зрабілася ўся такая руская-руская. Праз сто гадоў зь беларусамі ўсё будзе адбывацца абсалютна наадварот. Цуды мясцовае ідэнтычнасьці, якія, варта чалавеку пакінуць радзіму, звычайна сканчаюцца на простай фразе:

“Мілы тэй куток, дзе рэзан пупок”. Так некалі казала Надзі яе маці. Вечны народны заклён супраць усіх парыжаў гэтага сьвету, якім заклінаюць зьмеяў драпетаманіі. Не дапамагло. Надзя сказала – Надзя зрабіла. Хай сабе і не адразу.

А вінаватая ва ўсім была паштоўка, дасланая дадому адным салдатам. Надзя пабачыла яе выпадкова – з паштоўкі ёй ўсьміхалася сама Мона Ліза. Загадкавая кабета, якая адкрыла для Надзі існаваньне мастацтва. І Надзя неяк адразу вырашыла, што тую Мону Лізу ёй у што б ні было трэба зразумець, а мастацтва зьмяніць.

Але спачатку ёй трэба было зьмяніць сваё ўласнае жыцьцё. І яна ўзялася за справу – так, як бралася заўжды: безаглядна, губляючы галаву і кідаючыся ў розныя авантуры.

Яе бацька быў “сядзельцам” – гандляваў гарэлкай у розных беларускіх вёсках і мястэчках. Сям’я часта пераяжджала зь месца на месца, а потым, з пачаткам першай сусьветнай, і зусім страціла адчуваньне дому, бо пакацілася разам з уцекачамі па прасторах імпэрыі туды, куды іх гнаў фронт – на ўсход. Надзя і раней некалькі разоў уцякала з дому – яе лавілі, вярталі, каралі, цярпліва чакаючы, пакуль дурата з галавы выйдзе. А тут увесь сьвет кудысьці ўцякае – і ніхто ня ловіць… І ў цэлага сьвету дурата ў галаве: палітыка, лёзунгі, салдаты, пакты, перадзелы… І вось аднойчы яе ўцёкі ўдаліся.

Так па вайне Надзя апынулася ў Смаленску, дзе вучылася ў адразу некалькіх расейскіх супрэматыстаў, і ў тым ліку Малевіча. Малевіч давёў Надзю да сьлёз – абвясьціў аднойчы, што вучоба ў ягонай школе сэнсу ня мае, бо ён намаляваў нарэшце свой страшны Квадрат, пасьля якога нічога няма. “Як жа так?” – зь нянавісьцю ўзіралася яна ў твар Малевіча, бо толькі-толькі пачала адчуваць у сабе свой беспакойны дар мастака. – “А як жа Парыж?”

Але Парыж чакаў Надзю і нікуды дзявацца не зьбіраўся. Парыж каштаваў імшы і той маркоўнай гарбаты, якой яна харчавалася ў паваенныя гады. Потым быў Віцебск, а затым – цягнікі, цягнікі, цягнікі… І вось за акном Польшча. Наперадзе вучоба ў Варшаве, праца служанкай, і побач нэрвова круціцца першы муж, Станіслаў Грабоўскі, малады мастак з досыць заможнай сям’і. Сьвякруха адразу палюбіла маладую нявестку: раніцай пасьля вясельля Надзінаму мужу пакаёўка прынесла булачкі, каву, шынку, масла, джэм, карацей, поўны набор джэнтльмэна ў піжаме, а на Надзіным падносе была міска смажанай бульбы і луста хлеба. Ведай сваё месца, халопка.

А потым быў Парыж. І Лежэ. І процьма справаў, за якія яна бралася з апантанасьцю фанатыка. Кім яна толькі не была за сваё жыцьцё: прачкай, швачкай, уцякачкай, удзячнай слухачкай і вучаніцай, жонкай і маці – але заўжды мастачкай і заўжды лявачкай. Левай – як запавядалі настаўнікі яе маладосьці. Малевіч, Кандзінскі, Маякоўскі, Лежэ.

Таму ў яе ніколі не было адпачынку – левыя ня маюць на яго права. Ня маюць права на любоў да сябе – інакш гэта будзе здрадай ідэям, а ідэі для Надзі былі ўсім. Адпачынак – гэта было нешта зь дзяцінства, далёкае, сьмешнае, няўлоўнае, амаль трансцэндэнтальнае. “Адпачынак” – вось яшчэ адно беларускае слова, якое Надзя Лежэ запомніла на ўсё жыцьцё і любіла вымаўляць – без акцэнту. “Адпачынак” – гэта беларуская сіеста, так яна тлумачыла савецкім журналістам: “Разваліўшыся на траве, заплюшчыўшы вочы, паступова губляць сябе, свае рухі, сваю вагу… А сонца зьвініць, а мухі гудуць, і нехта кліча: “На-а-дзька-а-а! А мяне няма. Я – павольнасьць. Я – трава. Я паветра. Мяне няма. Адпачынак, сіеста…”

Перад пачаткам другой вайны, якую перажыла Надзя, яе настаўнік Лежэ, пажылы ўжо чалавек, таксама зрабіўся ўцекачом – перачакаў цёмныя часы ў Амэрыцы. А яна засталася, жанчына з маленькім пісталетам, які ёй выдалі партызаны. Калі вайна скончылася і Лежэ вярнуўся, яны пажаніліся.

Гэта Лежэ навучыў яе, што мастаком можна зрабіцца толькі тады, калі навучышся пасылаць к чорту тое, што ўспрымаеш як догму. Шануеш Лежэ? К чорту Лежэ! Шануеш Малевіча? К чорту Малевіча!

Гэта Лежэ навучыў яе, што мастак мусіць быць рэалістам – але ў кожнай эпохі свой рэалізм. Пісаць трэба людзей працы, рабочых, сялянаў, бунтаўнікоў і “носьбітаў прагрэсу” – але пісаць ня так, як іх пішуць адэпты сацрэалізму, так, быццам на двары ўсё яшчэ васямнаццатае стагодзьдзе, сярод якога раптам вырасьлі чырвоныя сьцягі і леніны. Не, рэалізм дваццатага стагодзьдзя – гэта авангард, гэта плякат, гэта вечны бой з формай. Лежэ пісаў будаўнікоў – і назаўтра падчас чарговага страйку будаўнікі насілі ягоную карціну па Парыжы, як транспарант. Вось гэта Надзя любіла… Вуліца, транспаранты, узбуджаныя галасы, рызыка… Дэманстрацыя, мітынг, рэвалюцыйныя песьні.

Камуністка чортава!

Чортава камуністка ў Савецкі Саюз так і не вярнулася – хаця езьдзіла туды з задавальненьнем і шторазу вазіла розных французаў, наладжваючы “культурныя сувязі”. Магчыма, не ў апошнюю чаргу дзякуючы ёй авангард у СССР ад часоў Хрушчова цярпелі, хаця часам і парываліся забараніць. Быць чортавай камуністкай і ісьці па галерэях і выставах “левай, левай, левай!”, як вучыў прыяцель Лежэ Маякоўскі, было значна весялей у Францыі, чым на камуністычнай радзіме. Надзя малявала Гагарына і таджыцкіх музыкаў, малявала рабочых і сялянак…

А неяк узяла і намалявала Сталіна. То бок стала іконапісцам.

Намалявала тады, калі патрэба ў такіх іконах ужо не існавала. Калі Сталіна пачалі забываць. Хто ведае, што натхніла Надзю на гэты партрэт – плякатны, гераічны, пры мэдалях, хоць цяпер вешай у чырвоны куток і маліся. Можа, жаданьне разьдзьмуць агонь у сэрцах маладых мастакоў, якія пачалі забываць, што жыцьцё без змаганьня – гэта марнаваньне часу, пачалі забываць, на каго мусіць спадзявацца ўсё прагрэсіўнае чалавецтва. А можа, тым, што яе натхніла, была вера ў адзіна магчымага бога. К чорту Сталіна? Не, да такога яна не была гатовая. Лепш паслаць к чорту сябе.

Сярод тых працаў, якія ўспамінаюць, калі гавораць пра Надзю Лежэ, вылучаецца яе аўтапартрэт, зь якога яна, уся ў чорным, глядзіць зь дзіўнай усьмешкай… Углядаешся ў карціну – і разумееш, што ўсьмешка знаёмая, што недзе яе ўжо бачыў. І раптам разумееш – перад табой усьмешка Моны Лізы. Той, якую Надзя некалі пабачыла ў дзяцінстве. Справа ад Надзі на партрэце – ці то дула вінтоўкі, ці то яшчэ нейкая зброя, адным словам, нешта фалічнае, выцягнутае, чорнае, мужчынскае, агрэсіўна-вэртыкальнае. І гэты прадмет сутаргава абхапіла, як пальцамі, сваімі выгінамі палымяна-чырвоная стужка. Вось кім яна ўспрымала сябе -- камуністычнай Джакондаю, узброенай будучым. Загадкай і разгадкай адначасова.

Альгерд Бахарэвіч

1. Жарэс Алфёраў. Як завяшчаў Вялікі Хтосьці
2. Айзэк Азімаў. Адвакат чалавецтва